Een oorlogsherinnering van Jan Nuij over Willem Groenewold uit Groningen
( --Baflo 24-10-1902 + Groningen 29-04-1992)

Door: Jan Nuij in 1995 opgemaakt.

Jan Nuij –Huissen 26-03-1908 + Huissen 30-08-1996.

Op 20 november 1942 zijn wij per trein naar Duitsland vertrokken. Wij zijn doorgestuurd naar Saarbrücken, waar Willem ingezet werd als timmerman en ik als metselaar. Daar in Saarbrücken leerde ik de Groninger jongens Jans Melchior en Luppo Simons kennen.

Willem en ik moesten strozakken vullen om op te slapen. Willem sliep maast mij in de ,,krip,, maar hij was niet erg spraakzaam, maar nadat ik een Groninger uit het raam had gegooid, werd hij spraakzamer. Maar het duurde erg land voor ik iets uit hem kon krijgen over zijn ,,thuis” of over zijn werk. Hij was altijd terughoudend. Op een gegeven moment werden wij voor de keuze gezet in de munitiefabriek te gaan werken of naar de ,,Fransky’s” te gaan. We zijn toen naar het zuid-westen van Frankrijk gegaan, naar Arcachon. Er werden ook mannen te werk gesteld op Cap Ferrat, een eilandje voor de kust. We moesten daar in bunkers slaapplaatsen bekleden. Onder het drinken van een glas wijn werd Willem iets beter van vertellen over zijn thuis en we werden beste vrienden. We deden dan ook alles samen.

Op een keer moesten wij bij de ,,Lagerführe”, komen en daar stond de radio aan waar Hitler sprak. Willem werd giftig en nam de radio van de tafel en trapte het ding in mekaar. Ik heb Willem zo veel mogelijk gekalmeerd, maar hij moest wel de radio betalen en dat vond ik wel erg. Maar voor de rest werd het voorval gesust.

Daar zijn wij weggegaan, want het werk was op. Toen zijn wij naar La Bouille gegaan, dicht bij Caumont aan de Seine, waar de V-2 gemaakt moest worden. Toen wij in de grot kwamen om te werken, zag Willem een Mariabeeldje staan. Willem zei tegen mij: ,,Jan, dat beeldje is voor jou” en dat heeft eruit gehaald en aan mij gegeven en dat heb ik lang bij mij gehad. Toen wij zowat klaar waren met het werk stortten de rotsen in en ik was niet bij Willem. Ik was op dat moment sabotage aan het plegen: twee Duitse motoren in brand gestoken. Toen was Willem mij aan het zoeken, want hij dacht dat ik onder het puin zat.

Het werk ging niet meer door en wij werden op transport gezet naar Duitsland, maar wij namen de benen en vluchtten tot België en daar werden wij opgepikt en teruggebracht naar Metz, naar de gevangenis.

Daar hebben wij acht dagen gezeten. Vervolgens werden wij in wagons van een treinstel op transport naar Duitsland gezet, naar Hanau.

Daar werden wij in een school ondergebracht. Daar kregen wij een bombardement, 200 doden. Wij zaten in de kelder opgesloten en hadden geen besef van tijd meer. Wij hebben toen een rioolput opengebroken en zijn door het riool gekropen tot wij een deksel van een put konden oplichten en zo konden wij eruit kruipen. Toen zei Willem: ,,Jan, is het nou dag of nacht” ? Toen zijn wij gaan kijken of wij nog kleren konden vinden, maar toen wij de deur los gemaakt hadden waar wij sliepen, vonden wij een heel diep gat, anders niets.

Wij zijn toen tewerk gesteld op een bouw waar Poolse gevangenen zaten. Wij hadden opdracht gegeven een vuur te maken als wij terug kwamen. Maar toen wij terug kwamen, hadden de SS-ers de gevangenen in mekaar geslagen. Willem zei tegen mij: ,,Jan, wat zullen we doen ”? Ik zei: ,,Wij slaan die twee SS-ers in mekaar” En dat deden we. Maar toen we zaten te schaften in de barak, ging de deur open en daar stonden de SS-ers en wij moesten voor het vuurpeloton verschijnen om dood geschoten te worden. De voorman van ons wist ervan en door alles te vertellen werden de SS-ers gestraft en wij gingen vrijuit.

In de barak waar wij sliepen hadden wij niets te eten. Ik zei tegen Willem: ,,Wij gaan vanavond op roof uit om eten ” ,,Waarheen ” zei Willem, maar wij vonden een aardappelkuil. Daar stond echter een Duitse soldaat bij. Ik zeg tegen Willem: ,, Als jij hem aan de praat houdt, pik ik wel wat aardappelen aan de achterkant”, en dat lukte.

Een andere dag hadden wij geen brood meer. Ik zei tegen Willem: ,, Ik ga vanavond wel op zoek ”. Maar toen ik de deur uitging kwam er een vliegtuig over en die schoot op ons zonder iets te raken. Toen heb ik bij de Duitsers om brood gevraagd. Bij de een kreeg ik wat brood, maar bij de ander een schop onder de kont, maar ik had weer even brood genoeg. Ook hebben wij nog een kist moeten maken voor een Fransman die verbrand was, een paard van een vent. Op tweede Paasdag zijn wij bevrijd en weer op transport gesteld. Wij hebben vijf dagen in wagons gezeten waar ook Franse gevangenen in zaten. Daar zat ook een vrouw in die moest bevallen van een kind. Ik zei tegen Willem: ,,Laten wij die vrouw helpe”, en dat hebben we gedaan. Het was een meisje. Dat werd bij de eerste halte naar het ziekenhuis gebracht.

De trein ging niet verder en dus moesten we uitstappen en lopen. Toen kwamen we in een bos terecht en daar waren nog Engelsen en Duitsers aan het vechten en daar zaten wij tussenin. We hebben daar vijf dagen en vijf nachten gezeten, maar de Engelsen trokken terug en toen werden wij door de Duitsers ontdekt en eruit gehaald en die zeiden:,, Jullie worden doodgeschoten”! En toen stonden wij voor de tweede keer voor het vuurpeloton. Het hoofd van die Duitsers sprak goed Hollands en die hebben wij alles uitgelegd en die zeiden tegen ons: ,,Jullie moeten een uur hier blijven en dan kunnen jullie gaan” Dus dat liep weer goed af.

Daar vandaan hebben we drie dagen gelopen om een trein te vinden die ons naar Frankrijk zou brengen. Eindelijk vonden we een trein met 2000 Fransen en 15 Hollanders. We kwamen aan in Parijs. Daar was het uitstappen, eerst de Fransen, die werden met muziek ontvangen en toen de 15 Hollanders uitstapten werd het Wilhelmus gespeeld voor hen ! Dan gaat er wel iets door je heen. Met 15 Hollanders op een wagen onder de bloemen bedolven gingen we naar een hotel, waar we een pakje sigaretten ontvingen, Hollandse haring, drank en alles wat eetbaar was. Wij dachten dat we naar huis mochten, maar niks hoor. We zijn daar twee dagen gebleven en zijn toen naar Midden-Frankrijk naar een kamp gebracht.

Daar stond op een bord: kok gevraagd. Ik zei tegen Willem: ,, Jij kunt nog geen eten koken”. Zodat ik me ben gaan melden en werd aangenomen. Ik kon Willem niet overhalen mee te gaan. Je had overal voorrang en je hoefde de benen niet onder je gat weg te lopen want de Duitse gevangenen moesten alles doen. Als het etenstijd werd en ik zag Willem voor de schotels staan om eten te halen, dan zorgde ik altijd dat Willem een goed stuk vlees kreeg, want daarvoor was ik daar. Daar hebben wij zes weken gezeten. Intussen hebben we nog een bloemetje gebracht naar de plek waar wij een Engelse vliegenier hadden zien neerstorten en waar wij nog een hand boven de resten van het vliegtuig uit zagen steken.

Toen zijn we eindelijk naar Holland gegaan, waar we in Tilburg terecht kwamen en daar heb ik Willem de hand geschud en een prettige thuiskomst gewenst. Willem was mijn beste vriend.

Jan Nuij

Huissen, januari 1995

Opnieuw bewerkt door: H.Hoen te Huissen

September 2019

Gerry van Baal-Wismans te Geldrop vertelt op 25-26 juli 2019 over haar vader: Lowie Wismans

Mijn vader, Lowie, heeft samen met zijn broer Karel bij zijn broer Theet ingewoond en dat was in Huissen. Ome Theet is de vader van Ans Wismans. 

Duitsland.

Lowie Wismans-persoonsbewijs afgegeven door de gemeente Huissen in 1943 collectie: Gerry van Baal-Wismans te Geldrop

Ik weet er natuurlijk veel van want hij vertelde er altijd graag over maar over Duitsland vertelde hij nooit zo veel meestal alleen de wat leukere dingen en dat waren er niet veel. Hij werd door de toenmalige ENKA naar een zusteronderneming in Duitsland gestuurd wat hij overigens weigerde. Het briefje waarop staat dat hij weigerde hebben we nog (zie de erklärung d.d. arnhem 7-4-43). Hij had toen geen keus want als hij zou onderduiken zouden ze bij mama terecht komen en zij hadden al een kind ( ik). De fabriek heette De Vereinigte Glanzstoff Fabriek A.G. in de plaats Oberbruch. Hij werd ondergebracht in het Kamp Weidenhof in Dremmen een plaats dicht bij Oberbruch. Mijn vaders naam schrijf je als Lowie.

Erklärung 7-04-1943 Collectie Gerry van Baal-Wismans

Interview Jan Neijenhuis 2007 door Hans Hoen te Elst.     

Jan Neijenhuis in 1943 Collectie: Jan Neijenhuis

 N.av. het opgenomen interview op 3 mei 2007 met Jan Neijenhuis ( --Huissen 27-03-1916 + Nijmegen 17-07-2007 ), die toen in het bejaardencentrum Wervershove te Elst woonde erachter gekomen hoe de periode in de oorlog is verlopen.
Zowel Jan (uit Huissen) als Lowie Wismans (uit Arnhem) moesten naar Duitsland, via Enka Arnhem, om daar te werken.                                                                                            
Na een tijd gewerkt te hebben in Duitsland is Jan, met nog enkele andere personen, te voet via Posterholt naar Nederland vertrokken. In 1945 is Lowie vanuit Duitsland naar Nederland afgereisd. Zie de gegevens die Gerry heeft bijgevoegd.

Gerry vertelt.

30 dezember 1943 brief i.v.m. ongeoorloofd afwezig zijn in Oberbruch.  Collectie: Gerry van Baal-Wismans

Mijn vader bleef wanneer hij verlof had of gewoon wegging (dat weet ik niet precies) langer weg. Zo had hij op zijn scheenbeen een groot litteken waar hij, toen hij weer eens een keer bij mijn moeder was, in de wond suiker strooide en de randen opentrok zodat hij niet terug kon. Getuigen een briefje dat we nog hebben bleef hij wel vaker weg. 23 maart 1945 kreeg hij definitief verlof en is hij in 13 dagen via Dortmund, Münster, bij Gronau de grens over en via Oldenzaal naar Arnhem gelopen. Daar hoorde hij dat mijn moeder, Tonnie Wismans-Stuart, in Beekbergen geëvacueerd was i.v.m. de slag om Arnhem. Zij hadden toen 9 maanden niets van elkaar gehoord.

Opgemaakt door: H.Hoen-Huissen i.s.m. Gerry van Baal-Wismans te Geldrop

Met dank aan Ans Wismans te Huissen.

Juli 2019

Fré & Wim Kelle vertellen over de evacuatieperiode 1944-1945
d.d. 13 juni 2019

Wim werd geboren op 5 augustus 1931 te Arnhem in het St. Elisabethgasthuis als 8ste kind van Toon en Antje Kelle-Dibbes. Fré werd geboren 18 september 1935 in de Walstraat te Huissen als 7de zoon van Toon en Antje Kelle-Dibbes.
Wim vertelt: het was zondag 17 september 1944. Ik woonde met mijn ouders en overige kinderen van het gezin in de Walstraat. We hoorden vliegtuigen aankomen uit de richting Arnhem. Ik stond voor de deur te kijken mijn moeder was aan het praten met Dien van Bon-Boshoven, van Hentje Bon de kolenboer die in de Langekerkstraat woonde. Mijn moeder wilde de voordeur van ons huis in de Walstraat dicht maken om naar binnen te gaan toen er plotsklaps een scherf van een blindganger de voordeur raakte.

Collectie: fam. Kelle

Walstraat omstreeks 1939 Collectie: Historische Kring Huessen

Maandag 2 oktober 1944 bombardement op Huissen.
Fré kan zich het vreselijke bombardement nog goed herinneren. Het bombardement was precies op de verjaardag van mijn moeder Antje. Het was prachtig die maandag en rond 13.30 uur vielen de eerste bommen op Huissen. Het was een angstaanjagend lawaai.

Mitchell bommenwerper. Collectie Louis Bernet vliegtuigtelegrafist october 1944

Met ons hele gezin, 15 personen, zochten we dekking in souterrain achter ons huis in de Walstraat. Het souterrain lag achter ons huis tegen de z.g. gracht aan. Die gracht liep door naar de Helmichstraat d.m.v. enkele duikers. In die duikers speelden we vaak met de kinderen uit de buurt. Ons huis werd ook geraakt en flink beschadigd tijdens het bombardement.

Logboek 2 october 1944 van Louis Bernet. Collectie: Louis Bernet

Bivakkeren in de polder.
We moesten het puin bij de achterdeur weghalen anders konden we er niet uit. Het huis was onbewoonbaar geworden en mijn ouders besloten, net als zoveel Huissenaren, de polder in te trekken en daar in een sloot te bivakkeren. De sloot lag in de polder bij de wei van de gebroeders Goris vlakbij het baggergat. Mijn broers, Teun, Stef, en Thé hebben een afdak gemaakt boven de sloot. Daar hebben we ongeveer 14 dagen gebivakkeerd. Om ons warm te houden hadden we een potkachel in de sloot geplaatst dan konden we het e.e.a. warm maken. Trouwens vlees was er genoeg. Er waren vele dieren die in de polder liepen gedood en die werden door ons gebruikt om van te eten. Pater Bernard (bijnaam Naodje) Eerden kwam ons regelmatig de communie en de absolutie geven. We moesten dan allemaal netjes in de rij gaan staan in de polder. Mijn zuster, Willemien, die getrouwd was met Grad Straatman is op 10 oktober 1944 in het Dominicanenklooster bevallen van een dochter, Thea.

Verslag gemeente Huissen. Collectie: Jopie Elings

Wim vertelt dat hij gewond was geraakt aan het gezicht arm en been door een fosforgranaat. We zaten toen nog in de polder. Mijn vader heeft mij op de nek genomen en naar het Dominicanenklooster gebracht en daar ben ik verder verzorgd. Het was toen 10 october 1944.

Bij bakker Hagdorn in de Langestraat.
Na ongeveer 14 dagen kregen we onderdak bij bakker Albertus Hagdorn in de Langestraat. Ik weet nog wel dat bakker Hagdorn een grote kelder had en dat daar veel weckspullen stonden. Dus dan weet je het wel. Af en toe maakten wij er gebruik van
.
Het Dominicanenklooster en naar Meinerswijk.
Na ongeveer 10 dagen kwamen we terecht in het Dominicanenklooster. Net zoals vele andere Huissenaren zijn we van daaruit naar de steenfabriek van Meinerswijk getrokken. Daar aangekomen bivakkeerden we in een van de steenovenkamers. Er waren daar ontzettend veel vlooien en andere ongedierte. Rond 20 oktober 1944 zijn we door de Duitsers overgezet en zijn te voet en met een handkar richting Ede getrokken. In die tijd zijn Henk Lentjes en de gebroeders Straatman tijdens het overzetten overboord geslagen en verdronken bij de Praets. ’s Avonds kwamen we in Ede aan. We kregen onderdak in een schoolgebouw.

Steenfabriek Meinerswijk Collectie: internet

We verbleven er 2 nachten. E.e.a. was geregeld door het evacuatiecomité.

Zeist richting Renswoude, Maarssen en Vinkeveen.
Wim vertelt dat zijn broer Teun zich ’s morgens aan het verfrissen was en dat hij daarbij zijn ring en het horloge weggelegd had en dat hij die later niet meer terug heeft gevonden. Daarna zijn we met paard en wagen met daarop onze familie en nog enkele andere evacués richting Zeist gelopen.

Collectie: Co Schriever-Bles

Ik weet nog wel vertelt Fré dat Everardus Hoedt, van café Hoedt aan de Markt, op 21 oktober te Renswoude dodelijk is getroffen vanuit een vliegtuig terwijl hij langs het spoor liep. Ook Frans van Eekeren die in de Walstraat woonde was gewond geraakt. Het was langs dezelfde spoorlijn waar wij ook gelopen waren. Wim vertelt dat hij nog wel weet dat de familie Kelle in Zeist aankwamen en dat wij van de dominee een sneetje brood kregen. De dominee zei toen: ,,laten we de Heer eerst danken,,. Uiteindelijk kwamen we in Maarssen aan. Daar kregen we in het centrum vlakbij de kerk een huis aangeboden. Van hieruit zijn we richting Vinkeveen gelopen. Daar hebben we gebivakkeerd in een zaal van een café. Ik dacht dat dat bij de familie Hogenboom was. We werden daarna bij verschillende families ondergebracht. Mijn broers Stef, Teun en Thé bleven in Vinkeveen achter. Teun zat bij de familie van Schie. Daar leerde hij zijn latere vrouw Rie kennen. Begin 1945 zijn we teruggegaan naar Maarssen. We kregen een groot herenhuis aan de rivier de Vecht. In Maarssen was weinig te eten en de ruimtes waar we zaten werden ook nog eens door anderen in beslag genomen. Mijn vader, Toon, ging te voet naar Rheden om daar zijn broer Willem op te zoeken.

Friesland-Leeuwarden-St. Jacobiparochie.
Net toen mijn vader weg was om zijn broer en familie te bezoeken in Rheden werden wij gesommeerd om richting Friesland te vertrekken. In Houten zijn we op een goederentrein gezet door de Duitsers. Voordat we vertrokken kregen we nog een stuk z.g. kuch van de Duitsers. Toen we eenmaal in de trein zaten werden we in Amersfoort nog beschoten door de geallieerden. In Zwolle moesten we overstappen en daarna gingen we richting Leeuwarden. Eenmaal in Leeuwarden aangekomen kregen we onderdak in een schoolgebouw. We waren met velen en dat betekende dat de luizen vrij spel hadden. Toen we ongeveer een week in de school zaten kwam ineens mijn vader tevoorschijn. Hij was via Maarssen te voet en met de trein richting Leeuwarden gereisd. Ik kwam hem ’s morgens tegen en riep naar mijn moeder: ,, daor kum vad aon : ! Mijn moeder kon het haast niet geloven. Zelfs de instanties geloofden het niet dat het mijn vader was en er werd een onderzoek ingesteld. In die week werden wij grondig gereinigd van de luizen met groene en sunlight zeep. Hierna zijn we met onze familie met paard en wagen richting St.Jacobiparochie getrokken. Ik weet wel dat we door de bevolking hartelijk werden ontvangen. Op de Oudebildtdijk, wat vlakbij de Waddenzee ligt, werden we allemaal bij verschillende families ondergebracht. Mijn ouders zaten bij een boer en mijn broer Bernard werd bij de knecht van de boer ondergebracht. Ik kreeg de familie Haarsma toegewezen. Dat was ook een boerengezin en hadden zelf geen kinderen. Mijnheer Haarsma was waarnemend dominee. We zaten allemaal nogal ver van elkaar af en ik denk dat we wel een uur moesten lopen om mijn ouders op te zoeken. Mijn zus Corrie moest wel bijna twee uur lopen. We hebben het in St. Jacobiparochie prima naar ons zin gehad. In St. Jacobiparochie zaten ook diverse families uit Limburg en Brabant. Zondag’s werd voor katholieke gelovigen de H. Mis opgedragen in een zaaltje. Ook hebben mijn zus Riet, Dora en ik daar nog even op school gezeten. Wim spijbelde, dus hij werd niet wijzer. We zaten in de 2e en 3e klas. Fré vertelt dat bij hem in de klas ook een tweeling zat uit St. Jacobiparochie. Ook gebeurde het dat er een jongen van die tweeling niet kwam opdagen en dan vroeg de meester aan de andere tweeling of hij wist waar hij was. De jongen antwoordde in het dialect: ,,hij is aan de schiet meester,, ! Maar antwoordde de meester:,, dat kun je toch zo niet uitdrukken in de klas,, Iedereen schaterde van het lachen natuurlijk. De jongen zei toen: ,,och het loopt er toch zomaar uit,, !


Familie Rommert en Doutje Haarsma-Herrema in St. Jacobiparochie
Collectie: Fré Kelle

Naar Huissen poolshoogte nemen.
Toen we hoorden dat Huissen bevrijd was in april 1945 zijn mijn broers Teun, Stef en Thé naar Huissen gegaan om poolshoogte nemen. Zij hebben het huis in de Walstraat grotendeels opgeruimd maar het was nog niet bewoonbaar. Het duurde nog tot augustus 1945 voordat we terug konden naar Huissen.

Damstraat Collectie: Historische Kring Huessen

Fré kreeg van de familie Haarsma een spaarpotje mee en eigenlijk hadden ze liever dat ik bij hen zou blijven want ze waren aan mij gewend geraakt. Mijn moeder zei toen tegen de familie Haarsma: ,, ik heb er dertien meegebracht en ik wil ze ook alle dertien weer mee naar huis nemen ik kan er géén missen,, Toen we, ik weet niet meer hoe we zijn vertrokken, in Huissen aankwamen kregen we een huis toegewezen in de Damstraat naast Jan Veldkamp bijnaam Jan de Koekerd. Dat was in het verlengde vanaf café de Arnhemse Poort van Willem Siepman tegen de dijk aan. We hadden onderdak en daarmee had je het wel gezegd. De familie bestaande uit 15 personen in een krot dat moet je je eens voorstellen hoe dat was. We moesten afwisselen hoe we gingen slapen zo weinig ruimte was er.

1965 Toon Kelle in de versierde Walstraat collectie fam. Kelle

Na ongeveer een jaar zijn we weer naar ons oude huis aan de Walstraat 2 teruggegaan. Daar hebben we altijd prettig gewoond want alles speelde zich bijna op straat af. Het was met b.v. de Huissense Umdracht de mooist versierde straat. Het was er altijd gezellig.

Gedicht van de oorlog door Wim Kelle

Uit het oosten van het land komen wij vandaan
En een heel lange tijd geleden zijn wij van huis gegaan.
En het beroemde ijzeren paard
dat trok met meer en minder vaart,
ons weg van huis en haard.
In een grote beestenwagen,
daar in wat smerig stro werden we ingeladen.
Na een tijdje rijden werd de angst te groot.
Bij alle ellende kwam ook nog ´watersnood´.
Nooit was de zaak zo goed te pas,
omdat er in de tweede klas geen één wc´tje was.
Hard zullen we zingen wanneer de oorlog is gedaan,
dat we met z’n allen weer naar huis toe kunnen gaan.

Fré en Wim Kelle. Bewerking: H.Hoen-Huissen

Evacuatieverhaal van de fam. Peters van huize de Poll (Papesestraat) naar Steggerda

Inleiding
In het boek: ,,de fam. Peters een nijvere tuindersfamilie uit Huissen ”, geschreven in 1999 door Piet Willemsens uit Brummen komt een hoofstuk voor over de evacuatie van de familie Peters naar Steggerda.Hieronder vindt u, met toestemming van de schrijver, het betreffende hoofdstuk

4. GEZINNEN PETERS DOOR DE OORLOG UIT HUISSEN VERDREVEN

In het eerste hoofdstuk is reeds de rampzalige betekenis genoemd van de oorlogsjaren 1943 en 1944 voor Huissen.
Dankzij het dagboek van dè priester M.H. de Vries, destijds kapelaan in Huissen-Zand, is vrij precies vastgelegd hoe het enkele families Peters in die woelige dag: is vergaan.
Het dagboek is pas 40 jaar na de oorlog in boekvorm uitgegeven, onder de titel "Tussen glasscherven en granaten". Het telt 225 pagina's.
Voor zover het betrekking heeft op de familie Peters, zal in het navolgende een aantal stukken daaraan worden ontleend.

Luchtlanding Arnhem

Na de luchtlanding op Arnhem, op 17 september 1944, werd in Huissen zeer zwaar geschut actief. In Elst vond een tankslag plaats. Een vuurgloed scheen luguber tegen de laaghangend wolken.
In die dagen waren de mensen nog erg volgzaam. Het kerkbezoek werd pas beëindigd nadat de pastoor officieel had bekendgemaakt dat de zondagsverplichting niet meer gold!
Ietwat onnozel meldt De Vries in zijn dagboek: "Velen en vooral de bangeren maakten daarvan dankbaar gebruik".
Trouwens, kapelaan De Vries was zelf een bijzonder vroom (en autoritair!) man; geen pagina gaat voorbij of hij maakt melding van zijn priesterlijke bezigheden.
Maar De Vries was ook een krachtig organisator, die kans zag enkele honderde Huissenaren veilig het stadje uit te geleiden, en elders in Nederland een evacuatieplaats te geven.
Maar voordat de evacuatie op gang kwam, zou men in Huissen nog bijna een maand lang het barre oorlogsgeweld aan den lijve ondervinden.
Bij voorbeeld, op pagina 26 de vermelding dat boerderij Willemsens in de Laar afbrandde: "Later die dag hoorden we dat een munitiedepot in een boerderij aan de Klomp te Elst in de lucht was gevlogen".
Bedoeld is een munitietrein.

Enkele families Peters en aanverwanten verbleven in die woelige dagen in een gemeenschappelijke schuilkelder, gelegen tussen de huizen van de families wed. H. Schrijver (tante Hentje) en Jan Mom.
Die schuilkelder was van tachtig verse strobalen geconstrueerd, en overdekt door meer dan een meter dikke laag grond. Kapelaan De Vries heeft die schuilkelder persoonlijk ingezegend.
Die verblijfplaats was door de instanties goedgekeurd en voldeed aan alle veiligheidsvoorschriften.
Vierenvijftig jaar later herinnert Piet Schriever zich nog helder het bordje dat kapelaan De Vries boven de schuilkelder had doen plaatsen: "Shelter for civilians" Schuilplaats voor burgers.
Dit opdat eventueel bevrijdende Engelsen het niet als een bunker zouden gaan beschieten! Helaas, de Tommy's zouden nog lang uitblijven!
Ook Piet Schriever geeft hoog op over de persoon van kapelaan De Vries, die destijds vaak bij hen thuis kwam.  "Hij werd door mijn moeder met alle egards ontvangen, maar het bidden heeft geen kloot geholpen!".

Nóg meer evacués

Op maandag 2 oktober werd het aantal ingezetenen van de kelder nog uitgebreid, aldus in het dagboek omschreven: "Intussen arriveert vanavond Hendrik Roelofs uit Ressen".
Die kwam met zijn gezin van Wim Zaat, waar ze reeds 14 dagen waren geweest. Op die dag vond ook het rampzalige bombardement van Huissen plaats: "Nimmer zijn we banger geweest dan op dit moment. We bestormen de hemel met onze gebeden", schrijft De Vries. Links en rechts vallen er op Huissen bommen, ook op de pastorie. Een aantal geestelijken worden hierbij gedood, benevens personeel van de pastorie. Onze kapelaan beschrijft de stemming in de schuilkelder "Met grote angst en vrees gaan wij de nacht in, geheel overgegeven aan God. Wij hopen dat hij ons zal helpen in onze grote nood. Geregeld geven wij de mensen in en ver buiten onze schuilkelder de absolutie. Het was een afschuwelijke en onvergetelijke verjaardag bij onze hartelijke gastvrouw, de wed. H. Schriever"
Op 5 oktober schrijft onze kapelaan: "Wat hebben wij in die tijd gebeden, de ene rozenkrans naar de andere. Allen hadden wij deze trouwens om de hals hangen"
Op dezelfde dag wordt het erg gevaarlijk, lees maar: "We huiveren, wanneer onze dikke achterbuurman - een 15 cm kanon - vanuit de nabij gelegen boomgaard van Paul Peters begint te vuren. Dan gaat onze bunker op en neer, want dit monster is maar 60 meter van ons vandaan". Op 18 oktober meldt de Vries: "Onze veilige schuilkelder begint door te lekken, en de beide ingangen zijn door grote waterplassen en modder versperd". Van Thea WillemsensRoelofs hoor ik dat toiletgang en nog vele andere bezigheden, soms ook het eten, gewoon in het huis van tante Hentje en Mom gebeuren.
Op donderdag 18 oktober de notitie: "Alle hoop is vervlogen dat de Tommy's ons nog tijdig zullen bevrijden. We zullen Huissen moeten evacueren".
Daartoe zijn twee mogelijkheden: richting Arnhem of richting Pannerden. Voordat men laatstgenoemde richting kiest, huivert men nog een poosje in de schuilkelder: "Intussen vlogen de granaten zonder onderbreking over ons heen als een laatste macabere groet van onze Tommy's".
Als een huisvader annex commandant regelt kapelaan De Vries dat alle burgers in die buurt - ongeveer 150 personen - morgen om 10 uur zullen vertrekken, in een gesloten colonne.
De volgende dag (20 oktober) staat daar die colonne in de Geldersenhoek: volgeladen fietsen, handkarren, ponykarren; daarop vooral veel kleren en voedsel geladen.
Sommige nemen ook konijnen mee, zelfs een varken. "Daarnaast staat de hoogopgestapelde boerenwagen van de familie Hent Roelofs uit Ressen".

Barre tocht uit Huissen

Tijdens die barre tocht uit Huissen hadden velen zich getooid met witte hoofddoeken en witte lakens op de wagens, tegen vliegtuigaanvallen" Het was een zeer droevig gezicht. al die
angstige voor het grootste gedeelte lopende mensen met talrijke huilende kinderen, met oude van dagen gezeten op handkarren en kruiwagens, terwijl een klein legertje van fietsen er achteraan kwam.
Tijdens de tocht werd door velen hardop de rozenkrans gebeden.
Bij Pannerden wil men de pont over, spottend door de Duitsers toegeroepen: Ha, die Fliehende Hollander (een parodie op de Vliegende Hollander, opera Wagner).
In een lange file stonden daar meer dan 400 mensen ruim vier uur te wachten in de wind op de hoge Rijndijk. Kapelaan De Vries besteedt zijn tijd goed door langs de rijen te gaan en de mensen te bemoedigen. Ook: "Ik heb allen op de dijk de algemene absolutie gegeven". Eindelijk is het grote gezelschap de dijk over, maar dan: "Aan de overkant van de Rijn kregen we slechts met bovenmenselijke inspanning onze noodkar en de grote wagen van Roelofs uit Ressen op de dijk".
Voor één nacht kreeg de groep van ca. 300 personen onderdak bij vele adressen in Pannerden, verzorgd door een bevriende kapelaan van De Vries. De volgende dag gaat de stoet verder naar Didam.
Intussen was de groep geslonken, omdat sommige mensen in Zevenaar of elders familie hadden. Totaal uitgeput komt de groep - nu ongeveer 150 man - ' s avonds in Wehl aan.
In de volgende dagen trekt men van Hengelo (G) naar Luttele, is 40 km. Dan van Luttele naar Raalte is 20 km. Dan van Raalte naar Ommen 30 km.
Bij Luttele beleeft De Vries een pijnlijk geloofsincident: " Toen een kennelijk antikatholieke boer hoorde dat het gezelschap katholiek was weigerde hij zelfs melk voor de kinderen ".
Op 31 oktober vertrekt men uit Raalte. "We zullen dit Raalte nooit meer vergeten". Juist om de gastvrijheid bij al die katholieke mensen. "Laten we in godsnaam toch hier blijven". vroegen vele Huissenaren, maar het bevel van de overheid liet dat niet toe.
Op donderdag 2 november arriveerde de stoet in de Blesse, in Friesland bij Steggerda. In 14 dagen had men een kleine 200 km afgelegd. In Steggerda vinden velen langdurig hun vakantieadres.
Hoewel ze aanvankelijk dachten: Met vier of zes weken zullen we weer terugkeren ...
De eenvoudige Huissenaren, voor het eerst van hun leven in een ander gebied, moesten daar toch wel aan wennen. Aan elkaar en aan de andere levensgewoonten en woningen.
Op zaterdag 4 november maakt onze kapelaan melding van de goedheid van de pastoor aldaar, omdat hij - ten behoeve van zijn evacués - een van de biechtstoelen in de parochiekerk mocht gebruiken.
Achteraf denkt men dan: wat zouden al die vluchtelingen onderweg wel niet afgezondigd hebben! Op 20 november moet een groep Huissenaren verder naar het noorden. De anders zo onderdanige Huissenaren verwijten nu hun ijverige kapelaan dat hij hen niet tegen dit onrecht heeft kunnen beschermen. Ach, onze brave kapelaan had het niet altijd makkelijk. Met een club van 200 vluchtelingen - een flink gedeelte daarvan niet uit Huissen - trekt De Vries verder naar Friesland.
Op 22 november gaat hijzelf naar Stegerda terug.
De familie Roelofs uit Ressen had het eind december 1944 in Blesdijke (onder Steggerda) wel gezien; Hendrik hoopte bij de bevriende bijenkweker Schwieters in Dedemsvaart een beter adres te vinden en dat lukte wonderwel. Op aanwijzing van de familie Schwieters kon Roelofs in dat dorpje bij een caféhouder een zaaltje huren. Met paard en kar erheen. Daar heeft de familie gedurende vier maanden op zichzelf kunnen wonen; Toos en Thea konden bij het gezin Schwieters zelf worden opgenomen.

Bevrijd maar verwoest Huissen

De Huissenaren worden eind april in Drente en Friesland bevrijd, maar kunnen dan nog niet onmiddellijk naar de Betuwe terug. De altijd bereidvaardige kapelaan De Vries gaat eerst een proeftocht maken.
Op 28 april 1945 wil hij vanuit Doetinchem naar Huissen gaan, maar kan daarvoor nog geen permit krijgen. Hij is een beetje jaloers op Harry Vermeulen, die er wel in geslaagd is om Huissen eerder te bezoeken. Pas op 24 mei kon een grote groep Huissenaren uit Steggerda in het dierbare Huissen terugkeren. Het is daar één chaos!
De kapelaan schrijft "Het zal hen wel tegenvallen, als ze straks de ruïnes van hun huizen terugvinden. Ik ben zelf al over de schok heen, maar het heeft veel indruk op mij gemaakt. Toch ben je blij".
Pas op 1 juni keert een andere grote groep Huissenaren, o.a. de club Schriever, naar Huissen terug. De toen 17-jarige Annie Schriever (later huishoudster van de pastoor) schreef op 1 juni in haar dagboek: "Heel vroeg vandaag hebben we Steggerda verlaten. Het doet je echt wat, na ruim zeven maanden en ik vond het eigenlijk akelig. Ja, scheiden doet lijden.
We reden van Steggerda over Meppel naar Staphorst en genoten daar van de leuke klederdracht, en plotseling stonden we daar op 3 juni op de Rijndijk te turen naar ons dierbaar Huissen.
Even later stonden we diep ontroerd op onze Huissense bodem. Het greep ons heel erg aan. Zo mooi als Huissen er vroeger uit zag, zo treurig ziet de omgeving er thans uit. Alles puinhopen en verwoesting.
Langs de wegen liggen mijnen en kadavers van verbrande koeien met hun doordringende vieze lucht. Met man en macht zijn we begonnen de zwijnentroep op te ruimen. Met geen pen te beschrijven".
Op 5 juni zijn ook de gezinnen van Paul en Thee Peters in de Betuwe teruggekeerd. Onderweg hadden zij de oude opoe Peters "bevrijd" uit een rusthuis in de omgeving van Hengelo (G), waar men haar op de tocht naar Friesland eind oktober had achtergelaten. Jubelend!
Op die 5 juni schrijft kapelaan De Vries: "Hiermee zijn alle Huissenaren uit Steggerda en omgeving weer behouden op hun verwoeste basis teruggekeerd'.
Op zaterdag 23 juni noteer onze kapelaan opgelucht: "We beginnen biecht te horen in de pastorie, de pastoor in zijn kamer, ik in de spreekkamer". De zondige evacuatieperiode moest worden uitgewist.

Interview
Overigens, alle dank aan kapelaan Martin De Vries, die dit alles toch maar mooi dagelijks heeft bijgehouden. Niet in handschrift, maar alles met de typemachine!
In mei 1985 heb ik een kort interview met De Vries. Hij vertelt dat hij het typen vaak bij kaarslicht heeft moeten gedaan. De kapelaan noteerde elke dag! Ook tijdens de trektocht.
Hij stoorde zich in het geheel niet aan anderen. Het boek is helemaal authentiek, niets is eraan toegevoegd of weggelaten.
Hij had het boek veel eerder willen uitgeven, maar hij kon niet eerder een uitgever vinden. De oplage bedroeg 1300 exemplaren, waarvan hij er destijds de helft' kwijt was.
De Vries is op 27 juni 1989 te Nijkerk overleden, op 75-jarige leeftijd. Al vele jaren was hij tot pastoor gepromoveerd.

Zonder kapelaan De Vries had de familie Peters wellicht de oorlog niet zo "schramloos" overleefd. In ieder geval danken we aan hem dit "mooie" oorlogsverhaal.